«هورامان» در خطر حذف؟

پاشنه آشیل گردشگری

حدود یک سال از ثبت جهانی منظر فرهنگی هورامان می‌‌‌گذرد. میراثی که بین دو استان کرمانشاه و کردستان مشترک است و در سالیان اخیر مقصد بسیاری از تورهای گردشگری کشور بوده است. از نظر توسعه جغرافیایی بخشی از هورامان در اقلیم کردستان عراق قرار دارد و از این لحاظ یک منطقه فراملی محسوب می‌شود. رویکرد گردشگری هورامان از حدود دو دهه پیش مطرح شد و در نیمه دوم دهه ۹۰ شمسی به شکلی فراگیر درآمد. هورامان از نظر جغرافیایی ویژگی‌‌‌های ممتازی دارد که زندگی و فرهنگ مردم را تحت‌الشعاع قرار داده است. معماری خاص پلکانی، پوشش منحصر به فرد که با ویژگی اقلیمی منطقه همخوانی دارد، آیین‌‌‌های کهنی همچون «سیاچمانه» و باورهای عارفانه‌‌‌ای که ریشه در تاریخ منطقه دارد و کاملا منحصر به این جغرافیاست در کنار طبیعتی کوهستانی و سرسبز برخی از ویژگی‌‌‌هایی است که توجیهی بر توسعه‌‌‌ صنعت سبز گردشگری در منطقه بوده است.

هرچند گردشگری به تنهایی نتوانسته‌‌‌ است معضلات اقتصادی منطقه را حل کند و همچنان پدیده‌‌‌هایی همچون کولبری راه گذران زندگی بسیاری از مردم محسوب می‌شود. فعالیتی که مخاطرات جانی، روحی و مالی بسیاری را برای کولبرانی به همراه دارد که عموما جوانان ناامید از توزیع عادلانه امکانات اجتماعی هستند. با توجه به تهدیدهای محیط‌زیستی توسعه‌‌ بلند مدت هورامان در غالب فعالیت‌های باغداری و دامپروری تا حدی بلند پروازانه است و امید می‌رود گردشگری در نقش منجی اقتصادی این منطقه عمل کند. اما همین صنعت گردشگری می‌تواند پاشنه آشیل هورامان هم باشد. از آنجا که برخی از فعالیت‌های توسعه‌‌‌ای در کشور با رویکرد روزمره مدیریت می‌‌‌شوند و اساسا آمار کمی بر کیفیت کار ارجحیت دارد این بیم می‌رود که گردشگری هورامان در چنبره‌‌ یک نگاه هیجانی به صورت نامتوازن رشد کند.

معماری هورامان

در حال حاضر آمارها به بهبود سفر به هورامان گواهی می‌دهند، اما همین موضوع می‌تواند تا حدودی نگران‌کننده باشد چرا که سرریز کنترل نشده مسافران و گردشگران در ایام خاص، گردشگری پایدار را تهدید می‌کند. رشد نامتوازن سفر ممکن است امر را چنان بر متولیان امر مشتبه کند که در نهایت منجر به اخذ  تصمیمات غیرقابل بازگشت شود. برای نمونه در سایه یک نگاه اشتباه ممکن است ساختار معماری منطقه جهت برخورداری از زیرساخت جذب گردشگر دچار تغییر شود، اتفاقی که کم‌وبیش در حال وقوع است و برخی از مناطقی که بیشتر مورد توجه گردشگران قرار دارند در طمع جذب تعداد بیشتر گردشگر، در منظر معماری خود دچار تغییرات بنیادی شده‌‌‌اند. متاسفانه امروز زنگ خطر برای برخی آیین‌‌‌های باستانی منطقه هم به صدا درآمده است و گاهی شاهد رنجش بزرگان منطقه هستیم چنانکه بیم آن دارند که روح معنوی این مراسمات در سایه برخی نگاه‌‌‌های بوتیکی کمرنگ شود و از اصل خود دور افتد.

این نگرانی‌ها بی‌شک در بعد زیست بوم منطقه نیز وجود دارد. هورامان منطقه‌‌‌ای عموما جنگلی است که اقتصاد اصیل آن بر پایه دامداری و باغداری است. تردیدی نیست گردشگری انبوه در هر اقلیمی خطرات جبران‌ناپذیری بر جای خواهد گذاشت که امروز رد آن را در کم تراکم شدن جنگل‌‌‌های بلوط منطقه می‌‌‌بینیم. تاراج چوب درختان بلوط جهت تبدیل شدن به زغال یا تسطیح اراضی جهت توسعه‌‌ باغات یا معضل کوه خواری و سر به گردون ساییدن سازه‌‌‌های بتنی بخشی از نگرانی‌های دغدغه‌مندان محیط‌زیست است. افسوس که در سالیان گذشته تعریف برخی جشنواره‌‌‌های به ظاهر گردشگری سبب تغییر رویکرد سنتی باغداری منطقه نیز شده است، به شکلی که برخی باغات کهنسال گردو در منطقه هورامان جای خود را به درختان انار داده است که رشد بی‌ضابطه آن صدمات زیادی بر پیکره‌‌ زیست بوم هورامان برجای خواهد گذاشت.

نیاز به پروتکل جامع توریسم

با همه این تفاسیر همچنان گردشگری در هورامان نیازمند ایجاد زیرساخت ایمن و جذاب است. به‌رغم تقاضای بالا برای این بازار هدف، عرضه‌‌ خدمات در منطقه به صورت چشمگیری ضعیف است. به نظر راه کنترل این مشکل پیش از آنکه گسترش خدمات باشد در توزیع عادلانه تقاضای سفر در سراسر جغرافیای منطقه نهفته است. امروزه متاسفانه بخش کوچکی از گستره‌‌ بزرگ جغرافیایی هورامان به گردشگران معرفی شده است و بسیاری از مناطق پر جاذبه دیگر در سایه‌‌ تبلیغات ضعیف مهجور مانده‌‌‌اند. گردشگری در هورامان نیازمند تدوین یک پروتکل جامع است، تا ضمن ایجاد امکانات زیرساختی برای جذب گردشگر از میراث اجدادی مردمان منطقه نیز صیانت کند. شکی نیست ثبت جهانی منظر فرهنگی هورامان یک هدف متعالی دارد و آن حفظ این میراث است و رشد اقتصادی منطقه باید نتیجه عملی این صیانت باشد و نه در تضاد با آن.

برگزاری کنفرانس‌‌‌های ملی و بین‌المللی با رویکرد توسعه‌‌‌ای، پرهیز از نگاه جانبدارانه  به مقوله توسعه، الگوبرداری از مناطق گردشگرپذیر موفق در سطح بین‌المللی، تبلیغ هدفمند و آموزش جامعه محلی برای اینکه ضمن تعامل با گردشگران خود حافظان اصلی این میراث بشری باشند می‌تواند در کنار رشد کمی به رشد کیفی و در نهایت توسعه‌‌ اقتصادی پایدار منطقه منجر شود.