وضعیت HSE در بندر شهید رجایی؛ رعایت استانداردها چه اهمیتی دارد؟

ارزیابی عملکرد بهداشت، ایمنی و محیط زیست (HSE) پس از یک انفجار بزرگ، مانند آنچه در بندر شهید رجایی در ۶ اردیبهشت ۱۴۰۴  رخ داد، شامل ارزیابی عوامل متعددی از جمله آمادگی، واکنش اضطراری، مدیریت ریسک و بازسازی پس از حادثه است.  

۱. آمادگی و پیشگیری از حادثه

ارزیابی ریسک: آیا مواد خطرناک (مانند مواد شیمیایی، سوخت‌ها) به درستی شناسایی و ذخیره شدند؟ آیا مخاطرات انفجار ارزیابی شدند؟

پروتکل‌های ایمنی: آیا سیستم‌های پیشگیری از آتش‌سوزی، سازه‌های مقاوم در برابر انفجار و موانع ایمنی کافی وجود داشت؟

آموزش و تمرین: آیا کارگران و تیم‌های اضطراری در زمینه مدیریت انفجارها و نشت مواد خطرناک آموزش دیده بودند؟

رعایت مقررات: آیا بندر با استانداردهای بین‌المللی ایمنی بندر مانند کد ISPS، OSHA یا مقررات محلی HSE مطابقت داشت؟

۲. اثربخشی واکنش اضطراری

زمان واکنش: تیم‌های آتش‌نشانی، پزشکی و واحدهای مدیریت بحران با چه سرعتی واکنش نشان دادند؟

مراحل تخلیه: آیا کارگران و ساکنان اطراف به طور موثر تخلیه شدند؟

اقدامات مهار: آیا آتش‌سوزی-انفجار به طور موثر و در جهت جلوگیری از حوادث ثانویه (مانند نشت مواد شیمیایی، واکنش‌های زنجیره‌ای) مهار شد؟

هماهنگی: آیا ارتباط موثری بین مقامات بندر، ادارات آتش‌نشانی، بیمارستان‌ها و سازمان‌های دولتی وجود داشت؟

۳. ارزیابی تلفات و خسارات

اثرهای انسانی: تعداد مرگ و میر، جراحات و اثرات بلندمدت بر سلامت (مانند سوختگی، مشکلات تنفسی ناشی از گازهای سمی و آسیبهای روانی).

اثر محیط  زیستی : آلودگی هوا و آب، آسیب به حیات دریایی و نشت مواد خطرناک.

خسارت زیرساختی: میزان تخریب تأسیسات بندری، کشتی‌ها و مناطق صنعتی مجاور.

۴. بازسازی  و بررسی پس از حادثه

تحلیل علت ریشه‌ای: تعیین علت (مانند خطای انسانی، خرابی تجهیزات، خرابکاری)

جبران خسارت و پشتیبانی: به کارگران، خانواده‌ها و مشاغل آسیب‌دیده به طور کافی غرامت پرداخت شود.

اقدامات اصلاحی:  اقدامات ایمنی جدیدی (مثلاً ذخیره‌سازی بهبود یافته، مهار آتش بهتر) اجرا شود.

شفافیت: یافته‌ها را به صورت  منتشر شود.

۵. بهبودهای بلندمدت HSE

تغییرات سیاست: آیا مقررات جدید یا اجرای سختگیرانه‌تری اعمال شد؟

ارتقاء فناوری: اتخاذ سیستم‌های تشخیص انفجار، مهار خودکار آتش یا PPE بهتر.

آگاهی جامعه: برنامه‌هایی برای آموزش کارگران و ساکنان اطراف در مورد خطرات انفجار.

تحریم‌ها و محدودیت‌های منابع: می‌توانست دسترسی به فناوری ایمنی پیشرفته را محدود کرده است.

HSE و بنادر ایران

بندرگاه های  مهم از استانداردهای HSE سلامت، ایمنی و محیطزیست  پیروی میکنند، اما سطح تطابق با استانداردهای بین المللی مانند ISO ۴۵۰۰۱، ISO ۱۴۰۰۱ و مقررات  IMOدر هر بندر متفاوت است.  مثلا بندر شهید رجایی (بندرعباس) از نظر  HSE حتی قبل از حادثه ۶ اردیبهشت ۱۴۰۴ دارای سیستم مدیریت ایمنی و محیط زیست مطابق با قوانین سازمان بنادر و دریانوردی ایران بوده است که شامل برنامه های پاسخ به شرایط اضطراری (نظیر نشت نفت، آتشسوزی) و کنترل آلودگی هوا و آب در منطقه بندری است .

در بندر امام خمینی (خوزستان) تمرکز بر ایمنی بارگیری و تخلیه مواد خطرناک (نفت، مواد شیمیایی) و سیستمهای اطفاء حریق پیشرفته الزامات PPE برای کارگران (تجهیزات حفاظت شخصی در  محیط کار Personal protective equipment (PPE) at work) است.  در  بندر بوشهر پروتکلهای ایمنی در بارگیری کشتیهای تجاری و نظامی و برنامه های پایش محیط زیست (بهویژه برای جلوگیری از آلودگی خلیج فارس) اجرا و مطرح شده است. در  بندر چابهار استانداردهای نوین HSE را  مطرح و شروع به اجرا کرده اند.

چالشهای کلی HSE در بنادر ایران شامل عدم یکپارچگی در اجرای استانداردها، کمبود آموزشهای تخصصی HSE برای برخی پیمانکاران، نقص در تجهیزات پاسخگویی به حوادث بزرگ (مانند آتشسوزیهای گسترده یا نشت نفت) و مسائل محیط زیستی (آلودگی آب، گردوغبار، پسماندهای صنعتی) هستند.

استانداردهای مرجع برای بنادر ایران از مقررات سازمان بنادر و دریانوردی ایران شامل استانداردهای IMO  سازمان بین المللی دریانوردی، ISO ۴۵۰۰۱  در  ایمنی و بهداشت شغلی و ISO ۱۴۰۰۱ در  مدیریت محیط زیست تشکیل شده است.

برخی بنادر به دلایل مختلف مانند قدیمی بودن تجهیزات، کمبود بودجه، یا عدم نظارت کافی، از استانداردهای ایمنی و HSE جهانی عقبتر هستند.

موضوعی که به نسبت جدید تر است حفاظت از محیط زیست است. در بنادر ایران پیشگیری از نشت شامل اقدامات مهار نشت نفت، مدیریت پسماند شامل  دفع صحیح زباله‌های خطرناک  شیمیایی کنترل کیفیت هوا کنترل گرد و غبار، نظارت بر انتشار گازهای گلخانه‌ای برای کامیون‌ها و کشتی‌ها و کنترل سر و صدا شامل  محدود کردن سر و صدای بیش از حد از ماشین‌آلات و شناورها و حفاظت از جانداران دریایی با  جلوگیری از تخلیه آلودگی به خلیج فارس مطرح است.

یک بخش کلیدی در HSE آموزش مقدماتی HSE برای همه کارگران و پیمانکاران و آموزش تخصصی برای اپراتورهای لیفتراک، متصدیان جرثقیل و متصدیان مواد خطرناک و تمرین‌های منظم (آتش‌سوزی، واکنش به نشت، تخلیه) است.  

چالش‌های کلیدی HSE در بندر شهید رجایی  شامل ترافیک بالای کشتی‌ها، کامیون‌ها و کارگران است که خطرات تصادف را افزایش می‌دهد. قرار گرفتن در معرض گرمای شدید در تابستان و احتمال نشت مواد شیمیایی و نفتی به دلیل عملیات بار از چالش های مهم این بندر است.

 فرهنگ HSE قوی با آموزش مناسب، ارزیابی ریسک و آمادگی در شرایط اضطراری برای بندر شهید رجایی ضروری است تا ایمنی کارگران، حفاظت از محیط زیست و کارایی عملیاتی تضمین شود.

ارزیابی مداوم ریسک مشتمل بر شناسایی منظم خطرات و ارزیابی ریسک (HIRA) برای عملیات مربوط به سوخت، مواد شیمیایی و مواد منفجره است . ایمنی در برابر آتش شامل  سیستم‌های اطفاء حریق، آب‌پاش‌ها و تیم‌های آتش‌نشانی در حالت آماده‌باش و  جابجایی محموله‌های انفجاری شامل  مجوزهای ویژه و مناطق ایزوله برای مواد خطرناک (مانند نیترات آمونیوم، فرآورده‌های نفتی) است.

*استاد پژوهشگاه بین‌المللی زلزله

۲۳۳۲۳۳