کما چیست؟ تفاوت کما و اغما و مرگ مغزی

کما، یک مریضی نیست، بلکه علامتی از یک مریضی یا واکنشی به یک حادثه است که برای بدن فرد اتفاق افتاده است؛ مثل یک ضربه شدید و سخت به سر که باعث ایجاد شوک عصبی و کما می‌شود.
اکثر کماهایی که به این دلیل ایجاد می‌شود، بیشتر از ۴ هفته طول نمی‌کشد.
بعضی از کسانی که به کما می‌روند، پس از این مدت به سمت زندگی نباتی پیش می‌روند. زندگی نباتی یعنی فرد نفس می‌کشد، فشار خون نرمال دارد و حتی دستگاه گوارش آن‌ها درست کار می‌کند، بدون آنکه بدن بیمار نسبت به این کار‌ها آگاهی داشته باشد.
زندگی نباتی ممکن است سال‌ها و حتی دهه های متمادی طول بکشد. مهم‌ترین علامت مشخصه کما، ناتوانی در هوشیار شدن است یعنی خود فرد نمی تواند توسط محرکها هوشیاری‌اش را به‌دست آورد. البته علامتهای دیگری هم وجود دارند که از میان آنها می‌توان به نبود خود آگاهی، فقدان چرخه خواب و بیداری، نداشتن حرکت هدفمند و نداشتن کنترل بر روی تنفس اشاره کرد.

 

چه عواملی باعث کما می شوند؟

کما می تواند به دلایل مختلفی روی دهد. بیشترین علت آن هم صدماتی است که بر اثر ضربه و جراحت به سر صورت می گیرد. اما مصرف زیاد الکل(مسمومیت الکلی)، دیابت، مورفین و خون‌ریزی زیاد هم می‌تواند فرد را به کما ببرد.
در مواردی خونریزی یا تورم بافت مغزآن‌قدر شدید است که حتما باید به نوعی فشار را از روی مغز برداشت.

در حالت کما چه اتفاقی می‌افتد؟

اعتقاد عمده ای که در بین مردم وجود دارد، این است که شخص در خواب بسیار عمیقی فرو رفته است. این عقیده به طور کامل درست نیست. البته ممکن است در بعضی از موارد این چنین باشد اما نه در همه موارد.
این جا بد نیست بدانید که درجه‌های کما توسط هوشیاری شخص بیمار نسبت به محرکهای خارجی، تعیین می شود.
در بسیاری از مواردی که اشخاص در حالت کما به سر می‌برند، بیمار دریافت‌هایی از محیط نیز خواهد داشت و این حالت با توجه به بهبودی شخص بیمار زیاد تر هم می شود.
مثلا ممکن است، حرکتهای جزئی از خود بروز دهد یا نسبت به صداها یا محرک‌ها پاسخ دهد. در بعضی موارد نیز ممکن است شخص به کما رفته عکس العمل‌های شخص هوشیار را از خود بروز دهد.
مثلا در بعضی بیمار‌ها باید حتما این مراقبت به عمل آید که او نتواند سرم یا لوله های دیگر متصل به خودش را از جا در بیاورد که در نهایت به مرگش منجر بشود.
همه این موارد باعث می شود تا درجات کما در افراد متفاوت باشد.

 

بیرون آمدن از کما

بیرون آمدن از کما حالتی که شخص شروع به بیرون آمدن از حالت کما می کند، هنگامی است که او شروع به پاسخ دادن به محرک‌های خارجی می‌کند. هرچند به‌دست آوردن کامل هوشیاری، یعنی دو مرحله واکنش نشان دادن و تشخیص فکر،باید در او پدیدار شود تا بشودگفت که او از کما بیرون آمده است. زیرا وجود هر دوی این موارد در هوشیاری کامل، اجتناب ناپذیر است.
حتی در بعضی موارد پس از به هوش آمدن بیمار باز آموزی و به خاطر آوردن بسیاری از چیزها از جمله حرف زدن و به خاطر آوردن خود شخص، ممکن است لازم باشد.

آمار و ارقام

هر ۱۰ دقیقه یک نفر بر اثر آسیب سر به حالت کما می‌رود.
بد نیست بدانید آسیب‌های وارد به سر اولین علت به کما رفتن، مرگ و یا معلولیت افراد ۱ تا ۴۴ سال محسوب می‌شود.
بین ۵ تا ۱۰ درصد از کسانی که به کما می روند، قادر به باز گردان حالت هوشیاری خود نیستند و در نهایت به زندگی نباتی که تنها علائم حیات در آنها وجود خواهد داشت، منجر می‌شوند.
بسیاری از مردم فکر می‌کنند که این حالت همچنان کما نامیده می شود اما به این حالت مرگ مغزی گفته می‌شود.
باتوجه به عوامل ایجادکننده اغما، ممکن است این حالت بین چند روز تا چند هفته طول بکشد و باتوجه به اینکه چه میزان طول بکشد عاقبت و پیش آگهی اغما مشخص می شود.

 

سوالات متداول

معمولا چقدر زمان می برد تا فردی که دچار اغما شده از آن حالت خارج شود؟

باتوجه به عوامل ایجادکننده اغما، ممکن است این حالت بین چند روز تا چند هفته طول بکشد و باتوجه به اینکه چه میزان طول بکشد عاقبت و پیش آگهی اغما مشخص می شود. به این صورت که هر چه اغما بیشتر طول بکشد، احتمال برگشت بیمار کمتر است. حالت دیگری هم داریم به نام حالت نباتی و این حالتی است که اگر اغما بیش از ۴ هفته طول بکشد، معمولا بیمار دیگر به هوش نمی آید. حالت نباتی، حالتی است که فرد چشم هایش را باز می کند ولی آگاهی ندارد، نمی تواند پاسخ بدهد، کنترل ادرار و مدفوعش را ندارد و قادر به حرکت ارادی نیست. افرادی هم هستند که به نیمکره مغزشان صدمه وارد شده است اما ساقه مغزشان سالم است. این افراد دچار حالت نباتی پایدار می شوند و اغمایشان طولانی می شود.

آیا فردی که از اغما خارج می شود کاملا بهبود می یابد؟

افرادی که دچار اغما می شوند چند حالت پیش رو دارند؛ یا ممکن است از دنیا بروند یا ممکن است کاملا خوب بشوند. بین این دو حالت هم حالتی وجود دارد که اغما یادگارهایی برای فرد باقی می گذارد مانند اختلال حافظه و اختلالات حرکتی. حالت دیگری هم وجود دارد و آن اینکه بیمار هیچ گاه از حالت کما بیرون نمی آید و یک حالت نباتی پیدا می کند که ممکن است سال ها طول بکشد. به این حالت، «شبه اغما» می گویند.

 

تفاوت اغما با مرگ مغزی چیست؟

مرگ مغزی یک حالت شبه اغماست و زمانی رخ می دهد که هم دو نیمکره مغز تخریب شده باشد هم ساقه مغز و بیمار فقط با قسمت تحتانی ساقه مغز زندگی می کند. مرگ مغزی یک حالت برگشت ناپذیر است. ممکن است بیمار تا چند هفته در این حالت، زنده بماند ولی درنهایت هیچ برگشتی به زندگی طبیعی نخواهد داشت. این افراد کاندیدای پیوند اعضا هستند. وضعیت کما با مرگ مغزی بسیار متفاوت است به گونه ای که فردی که به کما رفته، می‌تواند دوباره به زندگی عادی خود بازگردد؛ البته این وضعیت را باید متخصصان مغز و اعصاب تایید کنند. به طوری که اگر مغز هنوز زنده باشد، فرد دچار کما شده و احتمال برگشت آن حتی بعد از مدت طولانی و گذشت چندین سال هم وجود دارد. زیرا بیمار خودش به صورت طبیعی نفس می کشد و فقط مغز برای مدتی هوشیاری ندارد اما عمق مغز زنده است. در مرگ مغزی، فرد به صورت طبیعی نفس نمی کشد و تنفس خود را از طریق دستگاه انجام می دهد که با قطع کردن دستگاه، می میرد بنابراین زنده ماندن نباتی فرد دچار مرگ مغزی، به دستگاه وابسته است چون تنفس وابسته به مغز است. اما قلب با مغز تفاوت دارد. اگر مغز فردی بمیرد، قلب فعالیت دارد، البته به شرطی که اکسیژن از طریق دستگاه به فرد برسد و در صورت قطع دستگاه فردمی میرد، اما بازهم با وجود دستگاه هم بازنمی توان مدت زیادی چنین افرادی را زنده نگه داشت. برچسب:کما و اغما هر دو به یک حالت اطلاق می شوند. برچسب:همیشه فرق بین کما و مرگ مغزی را بدانید . برچسب:هیچگاه شخص فرو رفته در کما را مرده نپندارید. برچسب:دارویی بنام معجزه الهی وجود دارد که باید با دعا خرید.

 

طولانی ترین زمانی که فردی در کما به سر برده چقدر بوده است؟

گفته می شود مرحوم علی اکبر دهخدا بعد از یک سکته مغزی حدود چند سال در حالت نباتی پایدار به سر برده است ولی من افرادی را می شناسم که به دنبال ضربه تصادف دچار اغما شده و بعد به هوش آمده اند. معمولا خود اغما یک ماه طول می کشد ولی حالت نباتی پایدار ممکن است تا سال ها ادامه داشته باشد. بسیاری از اطرافیان بیمار هزینه می کنند و بیمارشان را در این حالت نگه می دارند به امید اینکه روزی درمانی برای این حالت نباتی پایدار پیدا شود و بتوانند مغز را پیوند بزنند که البته هنوز راهی برای آن پیدا نشده است.

 

اگر فردی ناگهان دچار حالت اغما شد تا رسیدن به بیمارستان یا رسیدن اورژانس چه کارهایی باید برای او انجام داد؟

اولین اقدام بررسی راه هوایی است. زیرا تنها موادی که مغز می تواند از آنها استفاده کند اکسیژن و قند است. اگر حدود ۳ تا ۵ دقیقه خون حاوی اکسیژن و قند به مغز نرسد، تخریب می شود و از بین می رود بنابراین اگر با فردی که هوشیاری خود را از دست داده، مواجه شدید؛ اولین کاری که باید بکنید این است که داخل دهانش را بررسی کنید تا مطمئن شوید جسم خارجی، دندان مصنوعی، استفراغ و… در دهانش نباشد و راه هوایی او کاملا باز باشد. دومین اقدام این است که اگر بیمار نفس نمی کشد به او تنفس مصنوعی یا تنفس دهان به دهان بدهید. سومین کار برقراری جریان خون است. اگر خونریزی دارد، اگر قلبش کار نمی کند و نبض ندارد، یک فشار روی سینه اش وارد کنید تا قلب حرکت کند و بتواند خون را سریعا به مغز برساند.

تغذیه افرادی که مدت ها در حالت کما هستند به چه صورت است؟

در ابتدا معمولا برای این افراد یک رگ گرفته می شود تا مواد قندی و مواد مورد نیاز دیگر از طریق سرم به بیمار برسد. چنانچه اغما بیش از ۲۴ ساعت طول بکشد، یک لوله از راه دهان به معده تعبیه می شود و مواد خوراکی که معمولا به صورت مایعات و پوره هستند از طریق این لوله وارد معده بیمار می شود. این حالت می تواند ۲ تا ۳ هفته ادامه داشته باشد اما اگر اغما بیش از این طول بکشد از دستگاهی به نام «پگ» استفاده می کنند که از طریق آن معده را سوراخ و غذا را مستقیما وارد معده می کنند زیرا استفاده طولانی مدت از لوله ممکن است عفونت ایجاد کند.

 

حین اغما و بستری شدن طولانی چه خطراتی بیمار را تهدید می کند؟

یکی از خطرات این است که ترشحات دهان و حلق ممکن است وارد ریه شوند و مشکلاتی را برای بیمار ایجاد کنند. همان طور که گفتم بیمار اغمایی قادر به دفع ادرار نیست بنابراین پرستار باید بررسی کند که چنانچه مثانه بیمار پر و ادرار نکرده است سریعا برایش سوند بزنند. از طرفی بیمار اغمایی باید دهانشویه شده و دهانش تمیز شود. بیمار اغمایی در معرض دچار شدن به زخم بستر هم است زیرا مدت طولانی بی حرکت است و اگر وضعیت اش تغییر نکند قسمت هایی از بدن مانند پشت، باسن و پاشنه هایش زخم می شود. بیمار باید هرچند ساعت یک بار جابه جا شده و ماساژ و فیزیوتراپی تنفسی برایش انجام شود. مفاصل باید مرتب حرکت داده شوند تا بیمار دچار خشکی مفاصل نشود بنابراین فیزیوتراپی یکی از اقدام های مهمی است که صرف نظر از علت باید برای بیمار اغمایی انجام شود.

 

برای رتبه بندی هوشیاری بیماران اغمایی از برخی اعداد استفاده می شود که غیرقابل فهم برای خانواده است. معنای این اعداد چیست؟

از آنجا که ما نمی توانیم بیمار اغمایی را معاینه کنیم یا وقت کمی داریم و سریع باید به همکاران پزشک و پرستار بسپاریم که هوشیاری بیمار چند است، از مبنایی به نام GCS استفاده می کنیم. معیار GCS به این شکل است که یک فرد طبیعی که صحبت می کند و کلام دارد عدد ۵ و اگر در حالت اغما باشد و نتواند صحبت کند عدد یک می گیرد. به این حالت معیار کلامی گفته می شود. دومین معیار، حرکتی است. اگر فرد حرکت کامل داشته باشد، راه برود و مانند یک فرد طبیعی باشد عدد ۶ و اگر هیچ گونه حرکتی نداشته باشد عدد یک می گیرد. معیار سوم، چشم است. فرد طبیعی با حرکات طبیعی چشم عدد ۴ و اگر چشم ها بسته باشد و حرکت نکند عدد یک می گیرد. جمع این اعداد ۱۵ می شود. بنابراین عدد هوشیاری یک فرد طبیعی ۱۵ است اما در فرد اغمایی با توجه به اینکه در چه طیفی از اغما باشد، عددش متفاوت است زیرا اغما دارای یک طیف از خفیف تا خیلی عمیق است. هر چه اغما عمیق تر باشد عاقبت و پیش آگهی آن بدتر است. پس در یک اغمای خیلی عمیق یا مرگ مغزی میزان عدد هوشیاری ۳ است (۱ چشم+ ۱ کلام+ ۱ حرکت). حال باتوجه به طیف اغما عدد هوشیاری بین ۳ تا ۱۵ متغیر است. مثلا اگر عدد هوشیاری بیماری ۱۲ باشد بهتر از آن است که عدد هوشیاری اش ۹ باشد. اگر عدد هوشیاری زیر ۱۰ برود، گفته می شود که اغما در حال عمیق شدن است.

دکتر سعید قزوینیان متخصص مغز و اعصاب و مدرس دانشگاه